به گزارش نقش فردا؛ مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism یکی از سازوکارهای بحث‌برانگیز در سیاست بین‌الملل، به‌ویژه در توافق‌نامه‌های چندجانبه مانند برجام است. این مکانیزم به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی طرف مقابل، بدون نیاز به اجماع یا رأی‌گیری جدید، تحریم‌ها یا محدودیت‌های پیشین را بازگردانند.
حسین شریعتمداری: مکانیسم ماشه کاغذپاره است؛ با این تفنگ بی‌فشنگ ما را تهدید نکنید
حسین شریعتمداری در روزنامه کیهان نوشت: این روزها در پی تهدید سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان، به استفاده از مکانیسم ماشه (بازگشت سریع تحریم‌ها – Snap back) بار دیگر این ماجرا به یکی از مسائل روز تبدیل شده است و برخی از مسئولان محترم با نگرانی از آن یاد می‌کنند.
تهدید اروپا به استفاده از مکانیسم ماشه که متاسفانه با نابلدی تیم مذاکره‌کننده دولت آقای روحانی در بند ۳۷ برجام جای گرفته بود. در عمل، فاقد اعتبار و یک تهدید توخالی است. چرا که برجام بعد از خروج آمریکا از اعتبار افتاده است و دیگر وجود خارجی ندارد.
توضیح آن که؛ برجام یک توافق جمعی است که در یک‌سوی آن جمهوری اسلامی ایران و در سوی دیگر ۶ کشور موسوم به ۱+۵ قرار دارند. یعنی در دو سوی این توافقنامه، دو واحد قرار گرفته‌اند، یکی از این دو واحد، ایران است و مجموعه ۶ کشور۱+۵، طرف دیگر این توافق است. تعبیر «all together» که در برجام آمده است نیز به مفهوم و معنای «همه با هم» است. بنابراین از آنجا که با خروج آمریکا از برجام، دیگر همه اعضاء حضور ندارند، برجام اعتبار حقوقی خود را از دست داده و دیگر وجود خارجی ندارد. زیرا مجموعه اعضای برجام باید باشند تا برجام از حیات قانونی برخوردار باشد.
به بیان دیگر توافقنامه برجام میان ایران و تک‌تک ۱+۵ منعقد نشده است که با خروج یک عضو، همچنان معتبر باشد، بلکه ۶ کشور موسوم به (۱+۵)، به اتفاق یکدیگر و در مجموع یک عضو (واحد) دیگر توافق هستند و اکنون با خروج آمریکا از برجام، واحد مقابل نقض شده و برجام از اعتبار قانونی افتاده است.
تروئیکای اروپا به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل استناد می‌کند و حال آن که قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت عنوان تضمین برجام را داشته است ولی آمریکا از برجام خارج شد و این حرکت آمریکا نقض آشکار قطعنامه ۲۲۳۱ بود. اما، نه شورای امنیت سازمان ملل، نه کشورهای اروپایی و نه حتی دولت آقای روحانی در مقابل نقض توافقنامه یاد شده هیچ اعتراضی نکردند! و با این حال، به جای آن که آمریکا و تروئیکای اروپا مورد بازخواست قرار بگیرند، در موضع طلبکار! نشسته و خواستار استفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران شده‌اند!
انتظار آن است که وزارت محترم امور خارجه کشورمان با استناد به مستندات حقوقی یاد شده، بی‌اعتباری برجام را برای مجامع بین‌المللی و مخصوصاً شورای امنیت سازمان ملل اعلام کند و به حریف اجازه ندهد مکانیسم ماشه را از متن این توافق که با خروج آمریکا به کاغذ پاره شبیه است، بیرون آورده و در اوج وقاحت (و البته بی‌تدبیری ما) با این تفنگ بی‌فشنگ جمهوری اسلامی ایران را تهدید هم بکند!
این گزارش به بررسی ساختار، عملکرد، و پیامدهای این مکانیسم در چارچوب برجام می‌پردازد.
تعریف مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه، سازوکاری حقوقی و سیاسی است که به یکی از طرف‌های یک توافق بین‌المللی اجازه می‌دهد در صورت تشخیص نقض تعهدات توسط طرف دیگر، روند بازگشت خودکار تحریم‌ها یا محدودیت‌ها را آغاز کند. دلیل نام‌گذاری آن به “ماشه”، شباهت عملکرد آن به سازوکار شلیک در سلاح گرم است؛ فشردن ماشه منجر به واکنشی فوری و غیرقابل بازگشت می‌شود.
مکانیسم ماشه در برجام
در توافق هسته‌ای ایران (برجام)، این مکانیسم به عنوان ابزاری برای تضمین اجرای تعهدات از سوی ایران گنجانده شد. بر اساس این سازوکار:
-
اگر یکی از طرف‌های توافق (ایالات متحده، فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه یا چین) مدعی شود که ایران به تعهدات خود پایبند نیست، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد.
-
در صورت حل‌نشدن اختلاف، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارسال می‌شود.
-
از آن لحظه، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد تا با تصویب قطعنامه‌ای جدید، مانع بازگشت تحریم‌ها شود.
-
اما چون این قطعنامه نیازمند رأی مثبت ۹ کشور بدون وتو است، عملاً هر عضو دائم می‌تواند از صدور آن جلوگیری کند.
-
در نتیجه، تحریم‌های سازمان ملل به طور خودکار بازمی‌گردند؛ حتی اگر اکثریت اعضا مخالف باشند.
ویژگی‌های کلیدی
-
عدم نیاز به اجماع یا رأی‌گیری جدید
-
غیرقابل وتو بودن فرآیند بازگشت تحریم‌ها
-
قدرت یک‌جانبه برای هر کشور عضو دائم شورای امنیت
پیامدهای سیاسی و حقوقی
فعال‌سازی مکانیسم ماشه پیامدهای سنگینی برای روابط بین‌المللی دارد:
-
نقض توازن در توافقات چندجانبه: این مکانیسم قدرت نابرابری را به کشورهای قدرتمند می‌دهد.
-
افزایش بی‌اعتمادی میان طرف‌های توافق: به‌ویژه در مورد ایران که این سازوکار را ناعادلانه می‌داند.
-
ابهام حقوقی: در سال ۲۰۲۰، آمریکا پس از خروج از برجام، تلاش کرد مکانیسم ماشه را فعال کند. این اقدام با مخالفت سایر اعضای برجام و کارشناسان حقوق بین‌الملل مواجه شد، زیرا خروج از توافق، مشروعیت استفاده از سازوکارهای درون آن را زیر سؤال می‌برد.
نتیجه‌گیری
مکانیسم ماشه هرچند در ظاهر ابزاری برای تضمین پایبندی به تعهدات است، اما در عمل به ابزاری یک‌جانبه و تنش‌زا در روابط بین‌الملل تبدیل شده است. تجربه برجام نشان داد که استفاده سیاسی از این سازوکار می‌تواند به فروپاشی توافقات چندجانبه و افزایش بی‌اعتمادی میان کشورها منجر شود.
