آیا نرخ بیکاری واقعا کاهش یافته است؟

کاهش بیکاران در بازار کار می‌­تواند از دو پدیده نشات بگیرد. اولین عامل، افزایش اشتغال است. دومین عامل، در نتیجه دلسرد شدن شماری از افراد در سن کار نسبت به یافتن شغل مناسب رخ می‌­دهد. در واقع در این حالت افراد شغل مناسب خود را پیدا نمی­‌کنند. لذا از ورود به بازار کار منصرف شده و از جمعیتی که در محاسبات «فعال» در نظر گرفته می‌شود، خارج شده در نتیجه جزء بیکاران شمرده نمی ­شوند­.

نرخ بیکاری نسبت جمعیت بیکار به جمعیت فعال اقتصادی است، و چنانچه فردی دارای شغل نباشد و از جمعیت فعال اقتصادی خارج شود، در محاسبه نرخ بیکاری محسوب نمی‌شود.

پس برای آن­که بدانیم بازار کار در چه بازه زمانی بهبود یافته و در کدام دوره رو به وخامت رفته، لازم است نرخ بیکاری و نرخ مشارکت را در کنار هم بررسی کنیم. از همین رو وقتی مشاهده می‌شود که در 5 سال گذشته نرخ بیکاری نزولی بوده بایستی دید نرخ مشارکت چه تغییری کرده است.

نگاهی به داده‌­های نرخ بیکاری و نرخ مشارکت و مقایسه آن­ها با یکدیگر نشان می‌­دهد، از بهار 84 تا پایان سال 90، بازار کار ایران حال خوبی نداشته است. در سال 94 تا 97، به دلیل انتظارات مثبت در اقتصاد ایران ناشی از توافق برجام، نرخ مشارکت افزایش یافته و افراد بیشتری در جست‌­وجوی شغل بودند و وارد بازار کار شدند. اما بازار کار ایران توان پاسخ‌گویی به ورود این جمعیت متقاضی کار را نداشت و در نتیجه نرخ بیکاری افزایش یافت.

نرخ بیکاری و مشارکت اقتصادی در یک نگاه

بر اساس تعاریف مرکز آمار ایران، مجموع افراد 15 ساله و بیشتر به عنوان افراد در سن کار دسته‌­بندی می­‌شوند. اما تمام افراد در سن کار تمایل و یا توان حضور در بازار کار را ندارند. لذا به آن دسته از افراد 15 ساله و بیشتر که تمایل و توان برای حضور در بازار کار را دارند و به این منظور اقدام به جست‌­وجوی شغلی کرده و یا جایی مشغول کار شده‌­اند، جمعیت فعال گفته شده است. از محاسبه نسبت افراد فعال به کل جمعیت در سن کار، نرخ مشارکت اقتصادی حاصل می‌­شود.

نگاهی به ارقام منتشر شده توسط مرکز آمار از سال 1384 تا سال 1402 نشان می‌­دهد میانگین نرخ مشارکت در این دوره 19 ساله، 42.5 درصد بوده است. به عبارت دیگر طی سال‌­های مورد بررسی به طور میانگین از هر 10 ایرانی 4 نفر تمایل به کار کردن داشته‌اند. بنابراین به جست‌­وجوی شغل پرداخته و یا مشغول به کار بوده‌اند.

باید توجه داشت که تمام جمعیت فعال که در جست‌­وجوی شغل هستند، موفق به یافتن کار نمی­‌شوند. بنابراین جمعیت فعال از دوگروه «جمعیت بیکار» و «جمعیت شاغل» تشکیل شده است. از محاسبه نسبت بیکاران به نسبت جمعیت فعال، نرخ بیکاری حاصل می­‌شود. بر همین اساس می‌توان گفت بیکاری که در جست‌و‌جوی کار نباشد، اصلا در جمعیت فعال اقتصادی محاسبه نمی‌شود و در نتیجه در نرخ بیکاری نیز محاسبه نخواهد شد.

نرخ بیکاری یکی از شاخص‌­های مهم بازار کار است. بالا بودن این نرخ نشان‌­دهنده عدم استفاده کافی از ظرفیت نیروی کار عرضه شده است. همچنین نوسانات زیاد نرخ بیکاری از نااطمینانی و عدم پایداری در بازار کار نشات می­‌گیرد. نرخ بیکاری ایران طی سال‌­های 1384 تا 1402، بین 7.6 تا 14.6 تغییر کرده که نوسان زیادی محسوب می­‌شود­. اما این نوسانات در سال‌­های مختلف چگونه بوده است؟

نرخ بیکاری در پاییز امسال رکورد زد

نوسانات نرخ بیکاری طی سال­‌های 1384 تا 1402، روند مشخصی ندارد. اما به صورت کلی می‌­توان گفت این نرخ در 19 سال اخیر دو دوره تاریک و روشن را تجربه کرده است.

دوره اول؛

 صعود نرخ بیکاری به قله 14.6 درصدی

از سال 85 تا سال 95، نوسانات رشد اقتصادی بسیار زیاد بود. به طوری که در سال 91 رشد اقتصادی برای نخستین بار طی یک دهه منفی شد. این عدم رشد اقتصادی مناسب با نااطمینانی و التهاب در فضای اقتصاد همراه و منجر به آن شد که روند نرخ بیکاری از سال 87 تا بهار 96 صعودی شود.

همچنین درنتیجه تب‌و‌تاب بسیار در فصای اقتصادی، نرخ بیکاری در زمستان 89 به بیشترین مقدار خود طی سال­‌های 84 تا پایان پاییز 1402 رسید و رقم 14.6 درصدی را ثبت کرد. به این معنا که در زمستان 89 از هر 100 ایرانی در سن کار، حدود 15 نفر آن­ها در جست‌وجوی شغلی ناکام مانده و در شمار بیکاران قرار گرفته‌­اند که بیکاری بی‌سابقه­‌ای در 19 سال مورد بررسی محسوب می­‌شود.

دوره دوم؛

نرخ بیکاری به کمترین مقدار خود رسید

از سال 95 نرخ بیکاری روند نزولی به خود گرفت. بیشترین نرخ بیکاری از سال 95 تا پاییز 1402، در تابستان 95 و به میزان 12.7 درصد ثبت شد. این روند نزولی پس از آن ادامه یافت تا در نهایت پاییز امسال نرخ بیکاری به کمترین مقدار خود در 19 سال مورد بررسی رسید و رقم 7.6 درصدی را تجربه کرد. اما آیا این کاهش نرخ بیکاری خبر از بهبود بازار کار می­‌دهد؟

باید توجه داشت بخشی از تغییرات نرخ بیکاری در سال‌­های اخیر متاثر از تغییر محاسبات مرکز آمار است. چرا که در سال 98 مرکز آمار سن اشتغال و برخی محاسبات مربوط به بیکاری را تغییر داد.

افزون بر آن کاهش نرخ بیکاری می‌­تواند از دو دلیل نشات بگیرد. اول آن که اگر تعداد بیکاران کم شود، نرخ بیکاری کاهش می­‌یابد. این پدیده می‌­تواند متاثر از رشد اقتصادی و پایداری آن، کاهش نااطمنیانی و پویایی فضا باشد. دلیل دوم آن­که تعدادی از افراد فعال در بازار کار از جست‌­و‌جوی شغل ناامید شوند و دیگر در جست­‌وجوی کار نباشند. در نتیجه جمعیت افراد فعال کاهش می‌‌یابد و نرخ بیکاری کمتر می‌­شود. این حالت نه تنها خبر از وضعیت پایدار و رو به بهبود اقتصاد نمی‌­دهد، بلکه تصویر نامناسبی از فضای اقتصادی و نااطمینانی و التهاب موجود درآن است.

بنابراین لازم است برای ارائه تصویر بهتر از شرایط بازار کار، نرخ بیکاری و نرخ مشارکت در کنار یکدیگر بررسی شوند. در این‌صورت چنانچه در برهه‌هایی نرخ بیکاری کاهش و نرخ مشارکت افزایش یابد، نشانه بهبود نسبی وضعیت بازار کار است. در صورت افزایش نرخ بیکاری و کاهش نرخ مشارکت نیز وضعیت بازار کار رو به وخامت رفته است.

حال بازار کار اقتصاد ایران بهتر است

بررسی‌­ها نشان می‌­دهد در فاصله سال­‌های 84 تا 91 نرخ مشارکت روند نزولی داشته است. به بیان دیگر نرخ مشارکت در این سال‌­ها کمتر شده است. همچنین همان‌طور که پیش­تر اشاره شد نرخ بیکاری از سال 84 تا سال 90 روند صعودی داشته است. این کاهش نرخ مشارکت در کنار افزایش نرخ بیکاری می‌­تواند نتیجه رکود اقتصادی، غیرفعال شدن گروهی از جمعیت و عدم‌انگیزه برای ورود به بازار کار در نتیجه دلسردی افراد باشد که تصویر تاریکی از وضعیت بازار کار به دست می‌دهد.

در فاصله سال­‌های 94 تا 97، نرخ بیکاری و نرخ مشارکت هردو روند صعودی داشته­‌اند. به عبارت دیگر در این سال‌­ها تعداد جمعیت فعال بیشتر شد و هم‌زمان تمایل افراد برای ورود به بازار کار نیز افزایش یافت. اما بازار کار ایران توانایی جذب این جمعیت مشتاق را نداشته است.

از بهار تا پاییز 1402، نرخ بیکاری در هر فصل نسبت به فصل قبل کاهش و نرخ مشارکت در هر فصل نسبت به فصل قبل افزایش یافته است. لذا می‌­توان گفت در سال جاری بازار کار رو به بهبود رفته است و حال آن بهتر است.