از تاسیس بانک و فروش نفت تا فعالیت در رمزارزها و مصادره اموال؛ درآمدهای هیئت تحریر الشام از کجاست؟

استفاده هیئت تحریرالشام از “غنایم” و “باج گیری” برای آزادی زندانیان و گروگان‌ها

اولین تلاش‌های آن گروه برای کسب درآمد از شمال غربی سوریه عمدتاً محدود به غنایم به دست آمده از عوامل حکومت سوریه و گروه‌های مخالف دیگر سلفی – تکفیری بود که رقبای تحریرالشام قلمداد می‌شدند. تخمین زده شده که تا اوایل سال ۲۰۱۸ میلادی آن گروه از این طریق تقریبا ۱۴۹ میلیون دلار درآمد کسب کرده است. تحریرالشام همچنین دست کم ۴۹ میلیون دلار در جریان تعدادی از مبادلات زندانی با چندین نهاد و بازیگر از جمله دولت لبنان و دولت ایتالیا درآمد کسب کرده است. همچنین، مبلغ نامعلومی از خانواده‌های افراد زندانی در زندان‌های حکومت سوریه توسط تحریرالشام دریافت شده تا در ازای آن تقاضای آزادی آن زندانیان در مبادلات زندانی میان آن گروه و دولت سوریه مطرح شود. در برخی از گزارش‌ها نیز اشاره شده که آن گروه باج‌هایی را در ازای آدم ربایی و همچنین تحویل جسد به گروه‌ها و بازیگرانی، چون حزب‌الله لبنان مطالبه کرده است.

هیئت تحریرالشام ؛ از قاچاق آثار باستانی تا مصادره منازل “مرتدین” و “شبیحه”

نتایج تحقیقات نشان دادند که تحریرالشام صد‌ها ملک متعلق به جمعیت مسیحی آواره از جمله ۵۵۰ خانه و مغازه در شهر ادلب را از اواخر سال ۲۰۱۸ تا اواخر سال ۲۰۱۹ مصادره کرده بود. تحریرالشام مالکان اموال را “مرتدین” و “شبیحه” معرفی کرده است، اتهامی مبهم که مسیحیان و غیرنظامیان مرتبط با حکومت اسد را شامل می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهند آن گروه از سال ۲۰۱۵ تمام املاک متعلق به مسیحیان در ادلب و سایر شهر‌های بزرگ آن استان را مصادره کرده است. تحریرالشام در سپتامبر ۲۰۲۰ این رویه را گسترش داد و حدود ۵۰۰ ملک را در سراسر استان ادلب مصادره کرد که متعلق به نیرو‌های استخدام شده در ارتش عربی سوریه، کارمندان دولت سوریه و اعضای حزب بعث بودند. اموال توقیف شده معمولاً به عنوان “پاداش” برای فرماندهان گروه تحریرالشام در نظر گرفته می‌شدند.

گروه تحریرالشام از سال ۲۰۱۳ میلادی که در آن زمان با نام “جبهه النصره” شناخته می‌شد شروع به غارت آثار تاریخی و باستانی و ایجاد شبکه‌های بزرگ به منظور قاچاق و تجارت آثار باستانی کرد. فرماندهان آن گروه در شمال غربی سوریه به دنبال منابع درآمدی متنوع بودند. تقریبا در همان برهه زمانی تحریرالشام شروع به مصادره منازل و دارایی‌هایی کرد که آن‌ها را متعلق به “مرتدین” می‌دانست.

از دریافت عوارض در ایست‌های بازرسی تا الزام پرداخت “زکات” سالانه

گروه تحریرالشام همچنین در ایست‌های بازرسی از غیر نظامیان، وسایل نقلیه و همچنین حمل کنندگان کالا‌ها عوارض دریافت کرده است. آن گروه همچنین کشاورزان و صاحبان مشاغل را مجبور به پرداخت “زکات” سالانه کرده است. این مبلغ زکات توسط حسبه (پلیس مذهبی تحریر الشام) جمع آوری می‌شد و بعدا به بخشی تحت عنوان “اداره زکات” آن گروه محول شد.

مهم‌ترین تغییر در سیاستگذاری اقتصادی تحریرالشام در ژوئیه سال ۲۰۱۷ رخ داد زمانی که آن گروه گذرگاه “باب الحوا” را که یکی از بزرگترین منابع درآمد در شمال غربی سوریه و یک مرکز مبادلاتی استراتژیک خاص از نظر روابط با ترکیه بود را در اختیار گرفت. تحریرالشام در نوامبر همان سال همان دولت موسوم به “نجات سوریه” را به بهانه ایجاد یک نهاد تکنوکراتیک کارآمد برای اداره آن منطقه تشکیل داد. با این وجود، در چند سال پس از آن این دولت چیزی بیش از ابزاری برای ارائه چارچوب‌های قانونی و اداری برای تسلط تحریرالشام بر اقتصاد و منابع آن منطقه نبوده است. آن دولت همچنین قربانی تحلفات و طمع اعضای آن گروه بوده است. در نوامبر ۲۰۱۹ بدنه اجرایی “دولت نجات سوریه” پس از مواجهه با موجی از اعتراضات ساکنان و فعالان در سراسر ادلب به دلیل وخامت شرایط زندگی و افزایش مالیات و عوارض از مناصب خود استعفا دادند. تلاش “دولت نجات سوریه” برای تنظیم خدمات و بخش‌ها به جای توجه به نیاز‌های جمعیت محلی آسیب‌دیده از بحران‌های انسانی و اقتصادی، عمدتاً بر تضمین کنترل و انحصار تحریرالشام بر هر جنبه‌ای از زندگی و اقتصاد در شمال غربی سوریه متمرکز بوده است.

مصطفی قدید ؛ مغز متفکر فعالیت‌های اقتصادی تحریرالشام

گفته می‌شود فردی به نام “مصطفی قدید” مغز متکفر پشت تصمیم گیری‌ها و سرمایه گذاری‌های مالی و اقتصادی توسط تحریرالشام در چند سال اخیر بوده است. برخی او را شخصیتی بی‌رحم و حیله‌گر معرفی کرده‌اند که قادر به انجام هر کاری است. مانند اکثر فرماندهان عالی دیگر آن گروه هیچ عکس یا مصاحبه‌ای از “قدید” وجود ندارد. با این وجود، او چهره همه جا حاضر آن گروه بوده است. او از افراد نزدیک به “ابومحمد الجولانی” رهبر گروه بوده است. قدید با تحصیلات ابتدایی کار نانوایی را در شمال غربی ادلب آغاز کرد.

گمان می‌رود که او در سال ۲۰۱۲ به جبهه النصره پیوسته است. گمان می‌رود او راننده “عبدالرحیم عطون” یکی از روحانیون برجسته گروه القاعده بوده است. او درجات ترقی را طی کرده و و به یکی از برجسته‌ترین فرماندهان جیش الفتح تبدیل شد، ائتلافی نظامی بین جبهه النصره و تعدادی از گروه‌های اسلام‌گرا، سلفی و مخالف حکومت سوریه از جمله احرارالشام و جند‌الاقصی. آنان در مارس ۲۰۱۵ تا ژانویه ۲۰۱۷ میلادی شهر ادلب را اشغال کردند و و بخش‌هایی از استان ادلب را تحت کنترل گرفتند.

گفته شده که قدید از کشتن هر فردی که بر سر راهش قرار گیرد ابایی ندارد و کارزار دستگیری و ارعاب فعالان رسانه‌ای را ترتیب داد تا هر شکلی از مخالفت را ساکت کند. قدید سپس به عنوان رئیس “|اداره اقتصادی” منصوب شد. این نهاد مستقل از وزارت اقتصاد و منابع “دولت نجات سوریه” بوده و عمدتاً به حمایت از مصرف کننده محدود می‌شود. قدید یک شرکت انتقال پول نقد و صرافی به نام “الوسیط” را با سرمایه‌ای بیش از ۳۰ میلیون دلار آمریکا تاسیس کرد که عمدتاً از حق امتیاز تحمیل شده به همه افراد شاغل در بخش صرافی در ادلب به دست آمده بود و تعدادی از ساختمان‌های رسمی را مصادره کرد. او الوسیط را در سال ۲۰۱۸ به “بانک شام” تبدیل کرد.

با این وجود، منتقدان می‌گویند افتتاح بانک مستلزم حضور یک مرجع نظارتی است که عملکرد آن نهاد پولی، فرآیند‌های تعیین نرخ سود، ذخایر قانونی و سپرده قانونی را علاوه بر روش‌های وام دهی تنظیم کند. به عبارت دیگر، نیاز به یک مرجع پولی بود که بر روش‌های عملیاتی بانک‌ها نظارت کند. با توجه به فقدان چنین نهادی نمی‌توان اصطلاح “بانک” را به راحتی برای اشاره به تسهیلاتی با همین نام به کار برد. در عوض، با توجه به این که وضعیت ادلب فاقد حداقل عناصر ایمنی است که بتواند سرمایه داران را متقاعد کند تا پول خود را در بازار سرمایه‌گذاری کنند یا مقام‌ها را متقاعد کند که از این وجوه محافظت کنند، بانک شام بیش‌تر یک مرکز مبادله ارز است. همچنین، به دلیل عدم مشروعیت بین‌المللی تحریرالشام امکان انتقال وجوه بانکی به صورت کاملا آزاد وجود ندارد و وضعیت اقتصادی و امنیتی ناپایدار است. در مورد بانک‌های ملی محلی، سرمایه گذاران به دلایل مشابه مایل به سرمایه گذاری در بخش مالی نیستند.

قدید سپس شرکت نفتی “وَتَد پترولیوم” را تاسیس کرد و به تحریرالشام داد تا تجارت مشتقات نفتی را در شمال غربی سوریه در انحصار خود درآورد. گفته می‌شود تحریرالشام تحت هدایت قدید در روند تصرف و گسترش مراکز اقتصادی در سراسر شمال غربی سوریه از زور و تهدید به خرابکاری، آدم ربایی و قتل برای وادار کردن سرمایه‌گذاران دیگر برای دست کشیدن از اموال‌شان استفاده کرده است. در نتیجه، شبکه‌ای از ذینفعان وفادار به تحریرالشام تشکیل شدند. گمان می‌رود این شبکه عملیات قاچاق از طریق گذرگاه غیررسمی “دریه” با ترکیه را بر عهده دارد. شبکه همکاران قدید به او این امکان را داده که یک سیستم اقتصادی کامل به نفع الجولانی و حلقه کوچکی از نزدیکانش ایجاد کند که تمام جنبه‌های سرمایه گذاری و تجارت در شمال غربی سوریه از نانوایی‌ها تا بخش‌های خدمات مالی، واردات مواد غذایی از ترکیه، و افتتاح رستوران ها، کافی نت‌ها و سایر سرمایه گذاری‌های متوسط و کوچک در سراسر شمال غربی سوریه را در بر می‌گیرد.

گذرگاه ها: کنترل خطوط حیاتی اقتصاد شمال غربی سوریه

ارتباط با گذرگاه‌ها تحت کنترل حکومت سوریه و ترکیه مهم‌ترین و اساسی‌ترین جنبه‌های امپراتوری مالی تحریرالشام در شمال غربی سوریه هم از نظر اهمیت استراتژیک و هم از نظر درآمد بوده‌اند. آن گروه در ژوئن ۲۰۱۷ پس از درگیری با احرارالشام، گذرگاه باب الحوا را که مهم‌ترین گذرگاه غیرنظامی، بشردوستانه و تجاری با ترکیه بود تصرف کرد. آن گروه مقام‌های غیرنظامی پیشین را در گذرگاه حفظ کرد، اما فرماندهان خود را برای مدیریت غیررسمی آن گذرگاه حفظ کرد تا دولت ترکیه نسبت به عبور و مرور و انتقال کالا حساس نشود. تحریرالشام کنترل گذرگاه “غزاویه” را برعهده داشته و از طریق آن عملیات قاچاق انسان و کالا را انجام می‌دهد. تحریرالشام بر هر آنچه از این گذرگاه‌ها عبور می‌کنند به جز میوه‌ها و سبزیجاتی که به ترکیه می‌روند و اخیراً آرد و گندم وارد شمال غربی سوریه می‌شوند تعرفه‌هایی وضع کرده است. تعرفه‌ها با توجه به نوع کالا از ۳ تا ۷ دلار آمریکا برای هر تن کالا متغیر است. پس از اتمام فرآیند حمل و نقل، رانندگان کامیون رسیدی دریافت می‌کنند که نشان می‌دهد مبلغی را به ایست بازرسی پرداخت کرده‌اند.

نهاد پولی و بانک شام؛ در اختیار گرفتن خدمات مالی

از جمله اقدامات اقتصادی “دولت نجات سوریه”، جایگزینی ارز پوند سوریه با لیر ترکیه در سال ۲۰۲۰ به منظور تثبیت بازار‌های آسیب‌دیده ناشی از کاهش شدید ارزش پوند سوریه بود.

بانک شام در ژوئن ۲۰۱۸ تأسیس شد، زمانی که تحریرالشام، “الوسیط” شرکت حواله خود شهر ادلب را به بانکی تبدیل کرد که عمدتاً برای دریافت حواله‌های “وَتَد پترولیوم” یکی دیگر از کسب‌وکار‌های وابسته به آن گروه بود. آن بانک در فاصله سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ میلادی دلار آمریکا و پوند سوریه را خریداری کرد و صرفا پوند و لیر ترکیه را به فروش می‌رساند. گفته می‌شود نهاد پولی و بانک شام به دنبال محدود کردن بازار نقل و انتقال پول نقد به گروه کوچکی از تاجران و بازرگانان وابسته به تحریرالشام تبدیل شده‌اند. بانک شام به منبع اصلی ارز ترکیه در ادلب به ویژه برای اسکناس‌های خُردتر تبدیل شد. بانک شام از طریق نهاد پولی برای تنظیم خدمات مالی ادلب به یک بازیگر کلیدی در تعیین شروط برای مبادلات نقدی و تجارت حواله تبدیل شد از جمله تعیین نرخ مبادله دلار که به صاحبات مشاغل دستور داد از آن شروط تبعیت کنند. در حال حاضر، این بانک منبع اصلی ارز ترکیه در شمال غربی سوریه برای تجارت حواله و صرافی است.

فعالیت‌های نفتی تحریرالشام

اطلاعات کمی در مورد منشا، ساختار و عملکرد داخلی شرکت نفت “وتد” در دسترس بوده و صرفا گمان می‌رود در ژانویه ۲۰۱۸ توسط قدید تاسیس شده است. این شرکت بلافاصله پس از تاسیس، واردات مشتقات نفتی را از طریق یک شرکت ترکیه‌ای به نام MT آغاز کرد. اولین محموله در ۷ فوریه ۲۰۱۸ وارد شمال غربی سوریه شد. رشد سریع این شرکت که بلافاصله حقوق انحصاری واردات مشتقات نفتی و گاز از ترکیه به شمال سوریه به آن اعطا شد این دیدگاه را تأیید می‌کند که این شرکت دارای روابط نزدیک با تحریرالشام و فرماندهان آن است.

آن شرکت حقوق فرآوری برای اکثر محصولات نفتی را نیز در اختیار دارد. به گفته بازرگانان معامله کرده با “وتد” آن شرکت موظف است تمام وجوه حاصل از خرید محصولاتش را به بانک شام واریز کند. آن شرکت شامل چهار بخش است: مسئول واردات و فروش مشتقات نفتی، مسئول خرید و تبدیل نفت خام به گازوئیل و بنزین، مسئول کنترل و توزیع سیلندر‌های گاز و مدیریت پمپ بنزین‌های متعلق به شرکت السلام در سراسر شمال غرب سوریه. فاکتوری که در ژوئن ۲۰۱۹ از “وتد” به بیرون درز کرد نشان می‌دهد که سود خالص ماهانه آن شرکت ۱.۶۷ میلیون دلار بوده است.

انحصار وتد همراه با کاهش ارزش و نوسانات پوند سوریه و جایگزینی آن با لیر ترکیه باعث شده قیمت بنزین و گاز فراتر از توان اکثریت قریب به اتفاق ساکنان آن منطقه افزایش یابد.

شرکت SYR Connect؛ انحصار در اینترنت و خدمات مخابراتی

فرامین صادر شده توسط  “دولت نجات سوریه” از متقاضیانی که مایل به ارائه خدمات اینترنتی در شمال غربی سوریه هستند، می‌خواهد مجوز‌ها را دریافت کنند و اطلاعاتی در مورد توانایی‌های مالی خود ارائه دهند: منابع مالی، مبنای آنان برای قیمت‌گذاری و محاسبه خدمات پیشنهادی و انواع خدمات پیشنهادی و منطقه جغرافیایی که تحت پوشش قرار می‌دهند و همچنین درباره فناوری مورد استفاده توسط سرویس و مکان‌های خاص تجهیزات ارائه خدمات. این فرمان همچنین به دولت کنترل کننده منطقه اجازه می‌دهد در صورتی که مشخص شود دارنده مجوز جدید باعث برهم زدن تعادل بازار شده مجوزش لغو شود. فرمان مذکور محدود به تنظیم‌کننده ارائه دهندگان خدمات نیست بلکه تجهیزات وارد شده برای اجرای خدمات را نیز شامل می‌شود.

روی آوردن تحریر الشام به رمز‌ارز‌های دیجیتال

تحریرالشام در سال ۲۰۱۹ بیت کوین را “ارز اقتصاد آینده” نامید و یک ویدئوی ۲۶ دقیقه‌ای از یکی از رهبران خود منتشر کرد که درباره آن در حال بحث بود. دولت فرانسه در سپتامبر ۲۰۲۰ میلادی، عملیاتی را در سراسر فرانسه برای برهم زدن طرحی انجام داد که با استفاده از رمزارز‌های دیجیتال کمک‌های مالی را به گروه‌های افراطی در سوریه منتقل می‌کرد. این تلاش با دستگیری ۲۹ نفر مظنون به دست داشتن در آن شبکه به اوج خود رسید. تحقیقات فرانسه نشان داد این افراد منابع مالی را برای داعش و تحریرالشام تامین می‌کردند و در تماس با دفتر انتقال بیت کوین در ادلب بوده‌اند.

وضعیت معیشتی ساکنان مناطق تحت کنترل تحریرالشام چگونه است؟

اعضای تحریرالشام از صاحبان آرایشگاه‌ها و مغازه‌ها مبلغی تحت عنوان “حق امتیاز” دریافت می‌کنند و مدعی هستند که این پول را در ازای “گشت‌های شبانه” دریافت می‌کنند در حالی که واقعا از فروشگاه‌ها و مغازه‌ها محافظت نمی‌کنند و سرقت‌های منظم رخ می‌دهند و هیچ کاری برای جلوگیری از آن انجام نشده است. وابستگی قیمت کالا‌ها و محصولات به نرخ تجاری دلار آمریکا در برابر لیر ترکیه که سالیان اخیر مقداری از ارزش خود را از دست داده در کنار افزایش نرخ تورم و افزایش قیمت کالاها، بیکاری و دستمزد‌های پایین برخی از مشکلات وضعیت مالی ساکنان در ادلب بوده که جنبه‌های مختلف زندگی مردم آن منطقه را بازتاب می‌دهند.

“دولت نجات سوریه” پروژه‌های خود را به بخش خدمات محدود کرده است مانند آسفالت کردن جاده‌ها و مسیرها، تعمیر خطوط فاضلاب برخی از شبکه‌های اصلی شهری، یا حفظ تعدادی از تأسیسات حیاتی مانند سوخت و برق، اما همچنان برجسته‌ترین منابع منطقه را تحت کنترل خود دارد و استفاده از آن را به شرکت‌های خاصی محدود کرده است.

تحریرالشام در تلاش بوده با استفاده از نهاد موسوم به “دولت نجات سوریه” از “تخصص بوروکراتیک” بهره ببرد، تخصصی که خود از آن برخوردار نیست، زیرا جنگجویان آن گروه هیچ تجربه اداری در زندگی عمومی ندارند. واقع تمام کار‌ها برای حفظ انحصار تحریرالشام بر منابع اقتصادی و مالی و برای بقای آن گروه صورت می‌گیرد. ساکنان ادلب هیچ بهبودی در وضعیت زندگی خود در نتیجه اجرای این پروژه‌ها مشاهده نکرده‌اند و در اعتراض به وضعیت بد اقتصادی به خیابان‌ها آمدند. برای مثال، در ژوئن ۲۰۲۲ ده‌ها تظاهرکننده در مرکز شهر ادلب علیه افزایش اجاره بهای مغازه‌ها و املاک وابسته به وزارت اوقاف که به ده‌ها نفر از ذینفعان آسیب رساند، تظاهرات کردند. تظاهرکنندگان خواستار پایان دادن به “سیاست سلطه بر مردم و ضرر زدن به معیشت آنها” شدند.

آیا مناطق تحت کنترل تحریرالشام جذابیتی برای سرمایه‌گذاران دارند؟

با این وجود، از سوی دیگر، عدم شفافیت در مورد ماهیت فضای سرمایه‌گذاری در شمال غرب سوریه به طور کلی بر تمایل سرمایه گذاران برای ورود به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت تأثیر منفی می‌گذارد، بنابراین بیشتر فعالیت‌های اقتصادی فعلی بیش‌تر در حوزه خدماتی بوده‌اند تا صنعتی.

جذب سرمایه‌گذاری آسان نیست، زیرا به محیطی قانونی از نظر مالی و خدماتی، در دسترس بودن انرژی، تسهیلات مالیاتی و الزمات دیگر نیاز دارد. “دولت نجات سوریه” فاقد این شرایط است. همچنین، جذب سرمایه در آن ناحیه با توجه به فقدان ثبات واقعی و پایدار، بیش‌تر در شکل یک آرزو باقی خواهد ماند. انتظار نمی‌رود و عملاً امکانپذیر نیست که مناطق تحت کنترل “دولت نجات سوریه” شاهد روند سرمایه گذاری واقعی باشند، زیرا فضای اقتصادی، سیاسی، امنیتی و خدماتی آمادگی پذیرش سرمایه گذاری واقعی در آینده قابل پیش بینی را ندارد.