بلایی که جنگ پوتین بر سر جمعیت اوکراین آورد

تهاجم روسیه سلامت جسمی و روانی شهروندان اوکراینی را بدتر کرده است و روند منفی سر باز زدن نسل جوان برای تولید مثل را بخاطر عدم اطمینان از وضعیت اقتصادی در آینده و میان مدت تشدید کرده است.

هر چند پیش‌بینی‌های مربوط به حمعیت اوکراین متفاوت است اما همه‌ی آن‌ها به شدت بدبینانه هستند. آن‌ها جمعیت آینده اوکراین را بین ۲۴ تا ۳۵ میلیون نفر تخمین می‌زنند و استدلال می‌کنند که تا سال ۲۰۳۰ جامعه‌ی اوکراین احتمالا یکی از قدیمی‌ترین جوامع اروپایی خواهد بود و نسبت بالایی از اوکراینی‌ها از بیماری‌های متعدد، ناتوانی‌ها، اختلال استرس بعد از سانحه و افسردگی رنج می‌برند. در حالی که اوکراین ۳۰ سال پیش یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای اروپا اکنون با شکاف جمعیتی مواجه است که بزرگی آن مانع توسعه پویا و بازسازی پس از جنگ خواهد شد.

سه دهه کاهش جمعیت

تحلیل کردن وضعیت جمعیتی اوکراین به ویژه در دهه‌ی گذشته بخاطر نبودن داده‌های رسمی و جامع و اختلاف در اطلاعاتی که نهادهای اوکراینی و بین‌المللی منتشر کردند؛ کار آسانی نیست. در طول دوره‌ی استقلال اوکراین، فقط یک سرشماری در سال ۲۰۰۱ انجام شده است.

بر اساس این سرشماری در سال ۲۰۰۱ نزدیک به ۴۸.۵ میلیون نفر در اوکراین سکونت داشتند( در حالی که سرشماری سال ۱۹۸۹ انجام شد، جمعیت اوکراین را ۵۱.۵ میلیون نفر برآورد کرده بود.) اگرچه برای انجام یک سرشماری دیگر در سال ۲۰۱۳ برنامه‌ریزی شده بود اما دولت‌ها یکی از پس از دیگری به دلایل مختلفی مثل کمبود بودجه آن را به تعویق انداختند. در حال حاضر هم جنگ‌جاری بزرگترین مانع بر سر راه سرشماری است.

در سال ۲۰۱۹، زمانی که ولودیمیر زلنسکی رییس‌جمهور شده بود؛ یک کارگروه دولتی با استفاده از داده‌هایی از منابع مختلف مثل اپراتورهای تلفن همراه یک برآورد الکتریکی به دست آورد. طبق این گزارش الکتریکی جمعیت اوکراین ۳۷.۳ میلیون نفر( به غیر از کریمه و بخش‌هایی از استان دونتسک و لوهانسک که تحت کنترل دولت مرکزی نبودند) تخمین زده شد.تقریبا در همین زمان، سرویس آمار دولتی اوکراین، با انتشار اطلاعاتی نشان داد که به اضافه کردن مناطفی از استان دونتسک و لوهانسک که تحت کنترل دولت نیستند؛ جمعیت اوکراین به ۴۱.۹ میلیون نفر می‌شود.

اگر چه بسیاری از کارشناسان حوزه‌ی جمعیت شناسان، سرشماری الکتریکی ( به اصطلاح Dubilet) را از منظر روش‌شناسی مورد انتقاد قرار دادند اما برخی از کارشناسان هم این نوع سرشماری را قابل اعتمادتر از سرشماری‌های سنتی می‌دانستند.

دلیلشان هم این بود که تعداد ساکنان واقعی مناطق و شهرهای خاص را ثبت می‌کرد. تازه این شیوه‌ی سرشماری‌ الکتریکی به مشکل مردمی که نمی‌خواهند سرشماری کنندگان در خانه‌ی شان سبز شوند؛ بر نمی‌خورد. با این همه سازمان ملل متحد اوکراین را توبیخ کرد و خواستار سرشماری استاندارد شد. طبق توصیه‌های بین‌المللی، هر ده سال یکبار باید سرشماری انجام شود.

در سال ۲۰۲۱، قبل از مرحله‌ی کنونی تهاجم روسیه، وضعیت جمعیتی اوکراین آن قدر وخیم بود که سازمان ملل اوکراین را به عنوان یکی از کشورهایی که بیشترین سرعت کاهش جمعیت را داشته است؛ معرفی کرد. دلیل اصلی کاهش جمعیت اوکراین نرخ منفی زاد و ولد( وقتی که تعداد مرگ و میر به مراتب بیشتر از تعداد تولدها است.) و آمار بالای مهاجرت نیروی کار بود. در سال ۱۹۹۵، نرخ رشد جمعیت اوکراین( تفاوت بین تعداد تولد و تعداد مرگ و میر نسبت به کل جمعیت) -۵.۸%، در سال ۲۰۱۰ -۴.۴%، در سال ۲۰۱۵ -۴.۲% و در سال ۲۰۱۹ -۶.۶% درصد بوده است. در سال ۲۰۲۱، جمعیت اوکراین، ۴۴۲۰۰۰ نفر کاهش یافت و در ژآنویه ۲۰۲۲ تنها ۳۹ در هر ۱۰۰ مرگ وجود داشته است.

کاهش جمعیت اوکراین برای سال‌ها به دلیل مهاجرت نیروی کار که بیشتر برای همیشه کشور را ترک می‌کنند؛ تشدید شده است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اوکراینی‌ها عمدتا برای جست و جوی کار به روسیه و پس از سال ۲۰۱۰ به روسیه و لهستان مهاجرت کردند، زیرا این دو کشور سیاست‌های مهاجرتی نسبتا آزادنه‌ای داشتند.

مبتنی بر گزارش‌ سرویس مهاجرت فدرال روسیه، در سال ۲۰۱۵ حدود ۲.۶ میلیون اوکراینی برای کار به روسیه رفتند. در سال‌های بعد، این نسبت به نفع لهستان تغییر کرد.در سال ۲۰۲۲ مهاجرت اقتصادی اوکراینی‌ها به روسیه در سال ۲۰۲۲ متوقف شد.

از سال ۲۰۱۴ رقم چشم‌گیری از اوکراینی‌ها در کشورهای عضو اتحادیه‌ی اروپا به ویژه لهستان به دنبال کار گشتند. این روند هم با تهاجم روسیه و هم با وضعیت اقتصادی رو به زوال اوکراین و هم رویه‌های ساده برای ورود به محدوده‌ی ویزای شینگن، تقویت شد. اگر این روش سفر اجازی کارکردن در کشورهای دیگر اروپایی را به اوکراینی‌ها نمی‌دهد اما باعث آسان‌تر شدن سفر آن‌ها و قانونی شدن اقامت طولانی‌تر آن‌ها می‎شود. همچنین مهاجرت تحصیلی هم روند صعودی ثابتی را نشان می‌دهد.

اگر چه بخشی از این مهاجرت‌ها فصلی و دایره‌ای بود اما با گذشت زمان، بخش زیادی از مهاجران در کشورهای میزبان خود اسکان یافتند. هر چند بخاطر نبودن داده‌های آماری در سراسر اتحادیه‌ی اروپا در مورد مهاجران، به دست آوردن یک برآورد جامع کار سختی است اما تعداد کارت‌های اقامت صادر شده برای شهروندان اوکراینی از کشورهای عضو اتحادیه‌ی اروپا را می‌توان نشانه‌ای از جنب و جوش زیاد اوکراینی‌ها برای اسکان در اتحادیه‌ی اروپا و پخش شدنشان در مکان‌های جدید دانست.

بر اساس داده‌های یورو استارت، تا پایان سال ۲۰۲۱، ۱.۵۷ میلیون مجوز اقامت برای اوکراینی‌ها در سراسر اتحادیه‌ی اروپا صادر شده است. این آمار اوکراینی‌ها را به سومین گروه بزرگ شهروندان غیر اتحادیه‌ی اروپا تبدیل می‌کند. ( لهستان، ۶۵۱۰۰۰، اتالیا ۲۳۰۰۰، جمهوری چک ۱۹۳۰۰۰، اسپانیا ۹۷۰۰۰ و آلمان ۸۳۰۰۰ مجوز صادر کرده اند)

جنگ میخ آخر بر تابوت بحران جمعیت بود

تهاجم تمام عیار روسیه به کاهش جمعیت اوکراین سرعت بخشیده است. تعداد زیادی از نظامیان و غیر نظامیان در نتیجه این جنگ کشته شند. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط دادستان کل اوکراین در آوریل ۲۰۲۳، از آغاز فاز کنونی جنگ، حدود ۱۰۰۰۰ غیر نظامی شامل ۵۰۰ کودک کشته و حدود ۱۳۰۰۰ مجروح( از جمله بیش از ۱۰۰۰ کودک) شده اند. مقامات هشدار داده اند که این آمارها ناقص اند و باید به روز شوند.

از آغاز تهاجم مسلحانه‌ی روسیه، دولت همواره از ارائه‌ی آمار قربانیان در میان نظامی‌ها خودداری کرده است، اگر چه به احتمال زیاد ده‌ها هزار نیروی نظامی در این عملیات کشته شدند. گزارش‌های اطلاعاتی درز شده از ارتش آمریکا تعداد سربازان اوکراینی کشته شده را ۱۵۵۰۰ تا ۱۷۵۰۰ نفر و تعداد مجروحان را ۱۰۹۰۰۰ تا ۱۱۵۰۰ ( از فوریه ۲۰۲۳) تخمین می‌زنند. در آوریل ۲۰۲۳، الکی رزنیکوف،وزیر دفاع اوکراین، که از ارائه‌ی اطلاعات در مورد تعداد تلفات طرف اوکراینی خودداری کرده است.

گفت که این تعداد کمتر از تعداد قربانیان زلزله‌ی ترکیه است.( زلزله‌ای که جان بیش از ۵۰۰۰۰ نفر را گرفت.) درگیری‌ها باعث افزایش تعداد افراد معلول در میان پرسنل نظامی و غیر نظامی شده است که تا الان به ترتیب ۵۰۰۰۰۰ و ۲.۷ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.

علاوه بر این، درگیری‌های مسلحانه موج عظیمی از چند میلیون پناهنده را به راه انداخته است که از اوکراین فرار کرده و بیشتر در کشورهای عضو اتحادیه‌ی اروپا اسکان داده شده است. بر اساس گزارش‌ کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، در ماه‌های اول جنگ، ۸.۲ میلیون نفر اوکراین را ترک کردند و حدود ۸ میلیون نفر در داخل کشور آواره شدند.

داده‌های یورو استات نشان می‌دهد که در مارس ۲۰۲۳، ۴ میلیون شهروند اوکراینی که تحت حمایت موقت قرار دارند در اتحادیه‌ی اروپا ساکن شدند، از جمله ۱.۰۳ میلیون در آلمان، ۹۹۴۰۰۰ در لهستان و ۴۴۸۰۰۰ در جمهوری چک.

بعد از اتحادیه‌ی اروپا، کانادا محبوب‌تریم مقصد برای پناهندگان اوکراینی است، زیرا در حال حاضر پراکندگی جمعیت اوکراین در کانادا بالا است. طبق برنامه‌ی CUAET، به شهروندان اوکراینی حق اقمات سه ساله در کانادا می‌شود که به آن‌ها اسکان و کمک مالی ارائه می‌شود.

از فوریه ۲۰۲۲، حدود ۲۲۰۰۰۰ پناهنده اوکراینی وارد کانادا شده اند و تعداد کل ویزاهای صادر شده برای اوکراینی‌ها به ۷۳۰۰۰۰ رسیده است. در همین مدت، بیش از ۱۰۰۰۰۰ پناهجو وارد ایالات متحده شده اند و اعتبار برنامه حفاظت موقت موسوم به اتحاد برای اوکراین به دو سال افزایش یافته است. با این حال، هر پناهده‌ای را ملزم می‌کند که یک حامی در ایالات متحده داشته باشد که با حمایت مالی برای مدت اقامت در آمریکا موافقت کند.

روسیه کشوری است که دارای بیشترین تعداد شهروندان اوکراینی است که پس از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ وارد شده اند. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، بیش از ۲.۸ میلیون پناهنده اوکراینی اقامت در روسیه را ثبت کرده اند.

البته لازم به ذکر است که سازمان ملل مشخص نمی‌کند که تعداد از این افراد به زور از آنجا اخراج شده اند. طرف اوکراینی تقریبا به تمام شهروندان اوکراینی که به روسیه نقل مکان کرده‌اند؛ وضعیت، قربانیان اخراج اجباری اعطا کرده است. تعداد این افراد ۲.۸ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

با این حال، این احتمال وجود دارد که برخی از این افراد قبلا روسیه را از طریق مرزهای دیگر ترک کرده باشند. برای مثال، حدود ۱۲۰۰۰۰ شهروند اوکراینی از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ از مرز روسیه و استونی عبور کرده اند. تعداد کودکان اوکراینی که به اجبار به روسیه اخراج شده اند ۱۹۵۰۰ تخمین زده می‌شود. بسیاری از آن‌ها تحت یک روند اجباری فرزندخواندگی تسریع شده در آنجا قرار می‌گیرند.

جدای از کاهش جمعیت که مستقیما در اثر جنگ تشدید شده است؛، عوامل متعدد دیگری بر وضعیت جمعیتی اوکراین تاثیر داشته است. با اینکه داده‌ی جامعی در دسترس نیست؛ جمعیت شناسان بر افزایش نرخ مگر و میر در اوکراین و وخامت وضعیت سلامت شهروندان اوکراین تاکید می‌کنند.

این مساله ناشی از شرایط دشوار زندگی است مانند احساس ناامنی، استرس دائمی، از دست دادن محل سکونت، شغل یا در آمد، سختی سرمای زمستان ناشی از نباودن کردن زیرساخت‌های انرژی اوکراین به دست روسیه، دسترسی محدود به خدمات مراقبت‌های بهداشتی و دارو، نبودن دسترسی به مواد غذایی خوب و با کیفیت. این عوامل همراه با آسیب به سلامت جسمانی، منجر به تجدید نظر نسل‌های جوان در تصمیمات خود برای تولید مثل شده اند. در سال ۲۰۲۲ تعداد کودکان متولد شده در اوکراین در سال ۲۰۲۱ بیش از ۳۰ درصد کمتر بوده است و جمعیت شناسان معتقدند که این آمار در سال ۲۰۲۳ بدتر خواهد بود.

علاوه‌بر این‌ها جنگ تاثیر مخربی بر روان اوکراینی‌ها داشته است. جنگ باعث ایجاد فسردگی، استرس بعد از سانحه، تمایل به مصرف روانگردان و مواد مخدر شده است. در سال ۲۰۲۳ سازمان بهداشت جهانی تخمین زد که تعداد افراد در معرض خطر ابتلا به مشکلات سلامت روان در اوکراین می‌تواند به ده میلیون نفر برسد.

رقابت پیش‌بینی‌های بدبینانه

پیش بینی جمعیت اوکراین ضریب خطای بالایی دارد. اختلاف اطلاعات قبلی با متغیرهای زیادی مثل مدت زمان جنگ ، شرایط و میزان تلاش ها برای بازسازی کشور (شامل مین زدایی مناطق مسکونی و کشاورزی، بازیابی مناطق آلوده و مناطق آسیب دیده از بلایای زیست محیطی) که بر فرصت های توسعه اوکراین و چشم انداز اشتغال شهروندان تأثیر می گذارد،. وضعیت پناهندگان اوکراینی در غرب، از جمله میزان ادغام آنها در کشورهای میزبانشان؛ و چشم انداز الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا و ناتو که بر وضعیت اقتصادی و امنیتی آن تأثیر می گذارد و تصمیم نسل جوان برای تولید مثل ترکیب می‌شوند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر جمعیت آینده‌ی کشور تاثیر می‌گذارند.

الا لیبانوا، رییس موسسه‌ی جمعیت شناسی و مطالعات اجتماعی در آکادمی ملی علوم اوکراین، پیش‌بینی می‌کند که اندازه‌ی جمعیت اوکراین در دهه‌ی آینده ممکن است بین ۲۴ تا ۳۲ میلیون نفر باشد. او همچنین استدلال می‌کند که در سال ۲۰۳۰ جامعه‌ی اوکراین یکی از پیرترین جوامع در اروپا خواهد بود. در آن زمان میانگین امید به زندگی تنها به سطح سال ۲۰۲۱ بازخواهد گشت.

تحقیقات انجام شده توسط شورای اتحادیه‌ی اروپا تخمین می‌زند که حمعیت اوکراین ۲۴ تا ۳۳ درصد کاهش خواهد یافت. در سال ۲۰۲۱، قبل از شروع مرحله‌ی کنونی تجاوز روسیه، سازمان ملل پیش‌بینی کرده بود که جمعیت اوکراین تا سال ۲۰۵۰ به ۳ میلیون نفر کاهش می‌یابد. در آن زمان این یک سناریوی منفی تلقی می‌شد. در حالی که اکنون به دلیل جنگ و پیامدهای آن، بیش از حد خوش بینانه و یا حتی غیر واقعی به نظر می‌رسد.

سرمایه‌ی اجتماعی و چشم‌انداز توسعه

تهاجم روسیه مشکلات جمعیتی را که اوکراین برای سه دهه استقلال خود با آن دست و پنجه نرم کرده، تشدید کرده است. در حالی که در سال ۱۹۹۱ اوکراین در فهرست پر جمعیت‌ترین کشورهای جهان در رتبه‌ی بیست و دوم بود. در حال حاضر رتبه‌ی ۴۱ را دارد و به زودی ممکن است برای همیشه به گروه کشورهایی بپیوندد که با کمبود جمعیت دست و پنجه نرم می‌کنند. کمبود جمعیت اوکراین ممکن است بازسازی و توسعه‌ی همه‌ جانبه‌ی این کشور را مختل کند.

اندازه و کیفیت سرمایه‌ی انسانی اسا توسعه هر کشور را تشکیل می‌دهد. همانطور که نهادهای متعددی ( از جمله بانک جهانی) بر اهمیت این عامل در تولید ثروت تاکید می‌کنند.بنابراین پویایی بازسازی بعد از جنگ اوکراین و توسعه‌ی اقتصادی، تمدنی و اجتماعی آن نه تنها به میزان هزینه‌های بازسازی بلکه به اندازه‌ی جمعیت، ساختار سنی و سطح کلی سلامت و بهداشت و تحصیلات این کشور بستگی دارد.

در شرایطی که پیش‌بینی‌های بسیار بدبینانه از کاهش جمعیت( تا ۳۰ میلیون نفر یا کمتر) این واقعیت که مستمری بگیران، سربازان ناتوان، مجروجان، بیماران و آسیب‌دیده‌ها بخش عمده‌ای از جامعه اوکراین را تشکیل می‌دهند، عامل جمعیت شناسی است که چشم‌انداز توسعه کشور را محدود خواهد کرد. در دراز مدت، در چارچوب الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا، کاهش شدید جمعیت این کشور از اهمیت این کشور در نهادهای اتحادیه اروپا می‌کاهد، به عنوان مثال هنگام رای گیری در شورای اتحادیه‌ی اروپا یا پارلمان اروپا که در آن تعداد کرسی‌های اختصاص داده شده به یک کشور خاص به جمعیت آن بستگی دارد.

برای سال‌های سال اوکراین منبع کار و شغل برای کشورهای دیگر بوده است. با این حال، کاهش جمعیت اوضاع را دگرگون کرده است. چشم‌اندازهایی برای جذب مهاجران از آفریقا، آسیای مرکزی و جنوب شرقی وجود دارد. اگر چه اوکراین از نظر ترکیب قومی و مذهبی و هویت منطقه‌ای متنوع است اما جذب مهاجر ممکن است چالش‌ها و تنش‌هایی را در ساختار اجتماعی این کشور به وجود بیاورد.

نگرش پناهندگان اوکراینی که در حال حاضر عمدتا در کشورهای اتحادیه اروپا ساکن هستند نیز بر وضعیت جمعیتی کشور تاثیر خواهد گذاشت. کشورهایی که میزبان پناهندگان اوکراینی هستند خودشان با مشکلات جمعیتی دست و پنجه نرم می‌کنند و به همین خاطر مایلند که این پناهندگان را در کشور خود نگه دارند.

این مساله‌ای است که می‌تواند در آینده منبع تنش بین کیف و سایر پایتخت‌های اروپایی شود. در عین حال، بسیاری از این عوامل به یکدیگر مرتبط خواهند بود، زیرا مقیاس و سرعت بازسازی اوکراین و پیشرفت کشور در مسیر عضویت در اتحادیه اروپا ممکن است پناهجویان بیشتری را به بازگشت تشویق کند.

از سوی دیگر، فقدان چشم‌انداز روشن بازسازی،مشاغل جدید، زیرساخت‌های لازم یا فرصت‌های توسعه حرفه‌ای و شخصی ممکن است تعداد افرادی را که از اوکراین مهاجرت می‌کنند افزایش دهد. روند بازسازی آهسته و ناهموار ممکن است نقشه‌ی اوکراین را پر از «شهرهای ارواح» کند. مکان‌های نیمه ویران بدون چشم‌انداز کار و توسعه، با جنایات و خشونت گسترده، که ساکنان آن مجبورند با اعتیادها و الگوهای رفتاری بیمارگونه مقابله کنند.

روندهای جمعیتی در حال ظهور به شدت منفی هستند. با این حال، باید توجه داشت که فرآیندهای سیاسی-اجتماعی اوکراین و به طور کلی مسیر توسعه آن در ۳۰ سال گذشته، تحولات غیر منتظره‌ی بسیاری را شامل شده است. در زمان‌های سخت و لحظات حساس تاریخ، مردم اوکراین انعطاف‌پذیری قابل توجهی، حس عاملیت و توانایی معکوس کردن برخی فرآیندها را به اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسید، از خود نشان دادند.

در حال حاضر با وجود شرایط بسیار دشوار زندگی، ایمان راسخ به قدرت دفاع از کشور نشان می‌دهند، به آینده‌ی کشور خوش‌بین و مصمم به پویستن دائمی به فضای تمدنی غرب هستند. این ویژگی‌ها عناصری از سرمایه‌ی اجتماعی آن‌ها هستند که از منظر توسعه نو آورانه از اهمیت کلیدی برخوردار است. همین ویژگی ها می‌توانند به عواملی تبدیل شوند که پیش‌بینی‌های منفی جمعیتی و اقتصادی را معکوس کنند.