استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ایالات متحده، روز شنبه گفت‌و‌گو‌های مستقیم با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران را در عمان آغاز خواهد کرد؛ اقدامی از سوی دولت ترامپ با هدف دستیابی به توافقی که بتواند برنامه هسته‌ای ایران را مهار کرده و از تشدید بحرانی جلوگیری کند که به گفته ناظران و تحلیلگران می‌تواند به بروز جنگی تازه در خاورمیانه منجر شود. این مذاکرات که نخستین گام مهم در مسیر حل بن‌بست دیپلماتیک تلقی می‌شود، در شرایطی صورت می‌گیرد که گزینه حمله نظامی از سوی آمریکا یا اسرائیل همچنان به عنوان یک تهدید واقعی بر روی میز باقی مانده است.
بن‌بست اعتماد در مذاکرات؛ تهران خواهان برجام، ترامپ به‌دنبال برچیدن کامل
با این حال، این گفت‌و‌گو‌ها با چالش‌های جدی روبه‌روست؛ چرا که سطح بی‌اعتمادی میان واشنگتن و تهران عمیق بوده و دیدگاه‌های دو طرف درباره ماهیت و ابعاد توافق احتمالی به‌شدت متفاوت است. در آستانه آغاز مذاکرات، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، روز چهارشنبه هشدار داد که «احساس من این است که اوضاع خوب پیش نمی‌رود» و تأکید کرد: «اگر نیاز به اقدام نظامی باشد، اقدام نظامی خواهیم کرد.»
به‌گفته منابع مطلع، دونالد ترامپ به‌دنبال توافقی است که بر اساس آن ایران به‌طور کامل برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود را برچیند. در همین چارچوب، یک مقام آمریکایی اعلام کرده هدف اصلی مذاکرات «توقف و نابودی ظرفیت غنی‌سازی هسته‌ای ایران» است.
در نقطه مقابل، تهران خواهان توافقی مشابه آنچه در سال ۲۰۱۵ با دولت باراک اوباما و سایر قدرت‌های جهانی به امضا رسید، است؛ توافقی که در آن ایران پذیرفت فعالیت‌های غنی‌سازی خود را به‌طور چشمگیری محدود کند و در ازای آن، کاهش تحریم‌ها را دریافت کند. اختلافات حتی در سطح نحوه برگزاری مذاکرات نیز مشهود است؛ در حالی که ترامپ بر گفت‌و‌گو‌های مستقیم تأکید کرده، ایران اعلام کرده این گفت‌و‌گو‌ها صرفاً به‌صورت غیرمستقیم انجام خواهد شد.
دن شاپیرو، دیپلمات ارشد و مقام پیشین دفاعی ایالات متحده اعلام کرده است که دستیابی به توافقی که بتواند با معیار‌های سنتی آمریکا در زمینه جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای همخوانی داشته باشد، «چالشی فوق‌العاده دشوار» خواهد بود. او تأکید کرده چنین توافقی مستلزم «برچیدن کامل ظرفیت غنی‌سازی ایران، انتقال تمامی ذخایر اورانیوم غنی‌شده به خارج از کشور و اعمال بازرسی‌هایی بسیار سخت‌گیرانه و بدون محدودیت زمانی» خواهد بود. به گفته شاپیرو، «هیچ نشانه‌ای در دست نیست که رهبر جمهوری اسلامی ایران آماده پذیرش چنین شروطی باشد.»
مأموریت پیچیده ویتکاف در برابر دیپلمات کارکشته ایران
در حالی که دونالد ترامپ هنوز تیم سیاست خارجی خود برای رسیدگی به پرونده ایران را معرفی نکرده است، استیو ویتکاف، نمایندگی ایالات متحده در مذاکرات را بر عهده خواهد داشت؛ فردی که هم‌زمان درگیر تلاش‌هایی برای میانجی‌گری در آتش‌بس میان روسیه و اوکراین و همچنین پیگیری آزادی گروگان‌های اسرائیلی در غزه است. ویتکاف، سرمایه‌گذار حوزه املاک که به دیپلمات تبدیل شده، بنا بر اظهارات فردی مطلع از نقش او در بحران غزه، عمدتاً به‌صورت مستقل فعالیت می‌کند، بدون همراه سفر می‌کند و در جلسات نیز معمولاً به‌تنهایی حضور می‌یابد.
در سوی دیگر مذاکرات، عباس عراقچی قرار دارد؛ یکی از چهره‌های باسابقه دیپلماسی هسته‌ای ایران و از معماران اصلی توافقی که در سال ۲۰۱۵ با عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به امضا رسید. بر اساس مفاد این توافق، ایران تنها مجاز به غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۳.۶۷ درصد بود و میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده نیز نباید از ۳۰۰ کیلوگرم فراتر می‌رفت. با این حال، برجام پس از خروج یک‌جانبه ایالات متحده در دوران نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و در پی اعمال صد‌ها تحریم جدید تحت کارزار «فشار حداکثری»، عملاً از هم فروپاشید.
تهران در واکنش به فروپاشی برجام، سطح فعالیت‌های هسته‌ای خود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده است؛ به‌نحوی‌که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران اکنون از ۸۲۰۰ کیلوگرم فراتر رفته است. ایران همچنین غنی‌سازی اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد پیش برده؛ سطحی که به‌طور فنی به آستانه مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای نزدیک است. این تحولات، احساس فوریت برای رسیدن به توافق را افزایش داده، اما در عین حال، شرایط را نسبت به دوران امضای برجام به‌مراتب پیچیده‌تر کرده‌اند.
حمیدرضا ترقی، از چهره‌های سیاسی اعلام کرده است که تهران از فرصت گفت‌و‌گو‌ها برای تأکید مجدد بر این موضع استفاده خواهد کرد که هیچ قصدی برای دستیابی به سلاح هسته‌ای ندارد. با این حال، او به‌صراحت تأکید کرده است که توقف غنی‌سازی اورانیوم برای اهداف غیرنظامی، موضوعی «غیرقابل مذاکره» است. وی همچنین گفته تهران با «بی‌اعتمادی کامل» وارد مذاکرات می‌شود، اما در عین حال مایل است نشان دهد که «مخالف گفت‌و‌گو نیستیم». او تاکید کرد: «تجربه گذشته ما نشان می‌دهد چنین مذاکراتی به نتیجه ملموسی نخواهد انجامید، چرا که آمریکا به‌دنبال توافقی برد-باخت است، نه توافقی منصفانه و برد-برد.»
آزادی منابع بلوکه‌شده؛ شرط ایران برای گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا
دیپلمات‌هایی که در جریان پیام‌رسانی‌های غیرعلنی میان ایالات متحده و ایران از مسیر عمان، قطر و امارات متحده عربی قرار دارند، می‌گویند یکی از گزینه‌های مورد بررسی برای افزایش شانس موفقیت مذاکرات، صدور مجوز از سوی ترامپ برای دسترسی ایران به ۶ میلیارد دلار از درآمد‌های نفتی بلوکه‌شده در حساب‌هایی در دوحه است. طبق توافق مبادله زندانیان میان تهران و دولت بایدن در سپتامبر ۲۰۲۳، قرار بود ایران به این منابع مالی که در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ بلوکه شده بود دست یابد. به گفته یکی از این دیپلمات‌ها، ایران در ماه فوریه به مقامات قطری اطلاع داده است که تنها در صورت آزادسازی این منابع، با انجام گفت‌و‌گو‌های مستقیم موافقت خواهد کرد. دیپلمات دیگری نیز تأکید کرده که آزادسازی این ۶ میلیارد دلار برای «ایجاد اعتماد» میان طرفین امری حیاتی تلقی می‌شود.
صنم وکیلی، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس، با اشاره به عمق شکاف‌ها و سطح بالای بی‌اعتمادی میان دو طرف، تأکید کرده است که موفقیت مذاکرات تا حد زیادی به نوع و میزان مشوق‌هایی بستگی دارد که ترامپ مایل به ارائه آنهاست. او تصریح کرده: «[ایرانی‌ها]می‌خواهند نشان دهند که از موضعی نسبتاً برابر وارد مذاکرات شده‌اند، بنابراین لازم است بتوانند اعلام کنند که امتیازی از ترامپ گرفته‌اند. این مذاکرات تقریباً غیرممکن به نظر می‌رسد… و زمان خواهد برد تا دولت ترامپ چیزی معنادار روی میز بگذارد.»
