به گزارش نقش فردا به نقل از رویداد ۲۴ | اف-۱۴ تامکت از آن پرنده‌هایی است که صرفا هواپیما نیست؛ ترکیبی از قدرت، فناوری، سیاست و حتی افسانه. جنگنده‌ای بزرگ‌جثه با بال‌های متحرک که برای هدفی مشخص ساخته شده بود: حفاظت از ناوهای هواپیمابر آمریکایی از تهدیدهای اتحاد شوروی. اما سرنوشتش فقط در آسمان آمریکا رقم نخورد. بخش مهمی از داستان تامکت، در خاورمیانه و در دل مناسبات سیاسی ایران دوران پهلوی نوشته شد؛ آنجا که شاه ایران با تصمیمی بزرگ، این هواپیما را از سقوط نجات داد و خودش را به تنها خریدار خارجی تامکت تبدیل کرد.
تامکت بر اساس موشک فونیکس ساخته شد. فونیکس موشکی عظیم، سنگین و گران‌قیمت بود؛ چیزی حدود ۵۰۰ کیلوگرم وزن، بیش از ۴ متر طول، و سرعتی پنج برابر صوت داشت. طراحی‌اش برای شکار از راه دور بود: ابتدا از زیر بال تامکت رها می‌شد، بعد اوج می‌گرفت تا بالای سر هدف، و در نهایت با یک شیرجه‌ی سریع از بالا فرود می‌آمد. فونیکس، برخلاف موشک‌های دیگر، در هوا روشن می‌شد و مسیر خود را از آسمان تا برخورد دنبال می‌کرد. برد نظری آن به ۲۰۰ کیلومتر می‌رسید، ولی در عمل این رقم کمتر بود.
فونیکس در آزمایش‌ها عالی عمل کرد. در یکی از معروف‌ترین آزمایش‌ها، یک تامکت شش موشک را در کمتر از ۴۰ ثانیه به‌سوی شش هدف شلیک کرد و پنج هدف را دقیقاً منهدم کرد. اما در میدان واقعی جنگ، همیشه این‌طور نبود. در سال ۱۹۹۹، دو فونیکس شلیک‌شده به‌سوی میگ-۲۵های عراقی هیچ‌کدام به هدف نخوردند، و آخرین شلیک هم که به‌سوی میگ-۲۳ رفت، باز هم بی‌نتیجه ماند. همین شد که نیروی دریایی آمریکا دیگر در نبرد واقعی از فونیکس استفاده نکرد.
جالب اینجاست که اگر آن آزمایش موفقیت‌آمیز نبود، شاید کل پروژه تامکت به خاطر هزینه‌های عجیب‌وغریب و مشکلات فنی متوقف می‌شد. در یکی از پروازهای اولیه، نمونه آزمایشی هواپیما به خاطر لرزش‌های شدید در سیستم‌های هیدرولیک از کنترل خارج شد و سقوط کرد. خلبانان با چتر نجات فرار کردند، اما زنگ خطر برای برنامه به صدا درآمد.
در همین زمان، آمریکا به‌دنبال جایگزینی برای جنگنده اف-۴ فانتوم بود که در ویتنام، نتوانسته بود از پس میگ‌های چابک شوروی بربیاید. تامکت، با رادار قدرتمند AWG-9 و موشک فونیکس، جواب مستقیمی به این تهدید بود. این رادار می‌توانست هم‌زمان ۲۴ هدف را ردگیری کند و به شش هدف شلیک کند؛ در زمان خودش، یک جهش بزرگ فنی. اما با ورود به دهه ۱۹۸۰، اف-۱۵ و اف-۱۶ دیجیتال شدند، در حالی که تامکت همچنان در دنیای آنالوگ گیر کرده بود. این‌گونه بود که مدل اف-۴ آمد تا با اویونیک دیجیتال، کابین شیشه‌ای و حسگر فروسرخ IRST، تامکت را وارد عصر تازه‌ای کند. اما این به‌روزرسانی دیر انجام شد.
ایران وارد صحنه می‌شود
در سال ۱۹۷۴، ایران با سفارش ۸۰ فروند اف-۱۴ و صدها موشک فونیکس، بزرگ‌ترین خرید نظامی تاریخ آمریکا را ثبت کرد. اما ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شد. شرکت گرومن، سازنده تامکت، به‌خاطر هزینه‌های ساخت در آستانه ورشکستگی بود. شاه ایران با پرداخت وامی ۷۵ میلیون دلاری، عملا کارخانه را از ورشکستگی نجات داد. در واقع اگر این وام پرداخت نمی‌شد، تامکت هیچ‌وقت پرواز نمی‌کرد.
در میانه دهه ۱۹۷۰، ایران پهلوی نه‌تنها یکی از متحدان اصلی ایالات متحده در خاورمیانه بود، بلکه در عمل به یکی از بزرگ‌ترین مشتریان و سرمایه‌گذاران در صنایع نظامی آمریکا تبدیل شده بود. محمدرضا شاه، که خود را پاسدار ثبات منطقه‌ای و دروازه تمدن بزرگ می‌دانست، به دنبال تجهیز ارتش ایران به پیشرفته‌ترین فناوری‌های نظامی آن زمان بود. در این چارچوب، خرید جنگنده اف-۱۴ تامکت نه صرفاً معامله‌ای نظامی، بلکه اقدامی ژئوپلیتیکی بود که هم ساختار نیروی هوایی ایران را متحول ساخت و هم نقشی نجات‌بخش برای صنعت هوافضای ایالات متحده ایفا کرد.
ماجرا از آنجا آغاز شد که در سال ۱۹۷۳، برنامه تامکت به‌واسطه مشکلات مالی شرکت گرومن در آستانه توقف کامل قرار داشت. قرارداد میان نیروی دریایی آمریکا و شرکت گرومن بر مبنای قیمت ثابت بسته شده بود، اما در عمل، هزینه تولید هر فروند تامکت به‌دلیل افزایش قیمت مواد اولیه _ به‌ویژه فلز گران‌قیمت تیتانیوم _ از برآوردهای اولیه بسیار فراتر رفته بود. در این وضعیت بحرانی، گرومن برای هر فروند تامکت، حدود یک میلیون دلار زیان می‌داد و خطر ورشکستگی قریب‌الوقوع بود.
در این بزنگاه شاه ایران پا به میدان گذاشت و تصمیم گرفت تامکت را برای نیروی هوایی کشور خریداری کند، و همچنین با اعطای یک وام اضطراری به مبلغ ۷۵ میلیون دلار، شرکت گرومن را از سقوط حتمی نجات داد. این این وام بر پایه قراردادی دولتی پرداخت نمی‌شد، محل پرداختش از ذخایر ارزی دولت ایران بود؛ اقدامی که در اسناد آمریکایی آن زمان، «بی‌سابقه» و «نجات‌بخش» توصیف شده است.
اما شاه تنها به تصمیم مدیران پنتاگون اکتفا نکرد. او خواهان ارزیابی مستقیم دو رقیب اصلی – اف-۱۵ ایگل و اف-۱۴ تامکت _ بود. برای این منظور، قرار شد هر دو جنگنده در پروازی نمایشی توانایی‌های خود را به نمایش بگذارند. تیم گرومن، با آگاهی کامل از اهمیت این لحظه، دست به ترفندی ظریف زد: آن‌ها هواپیمای خود را در باندی دور از چشم حاضران آماده کردند، موتور را پیش از پرواز در دور بالا نگه داشتند تا شتاب اولیه افزایش یابد، و مقداری سوخت را سوزاندند تا وزن هواپیما کاهش یابد. علاوه بر این، با استفاده از اطلاعات هواشناسی، مسیر پرواز را طوری تنظیم کردند که در بخش‌هایی از مسیر، جریان باد مساعد به آن کمک کند. نتیجه؟ گذر اف-۱۴ در برابر شاه، چنان باشکوه و روان از مقابل جایگاه عبور کرد که هیچ‌کس در برتری ظاهری آن تردیدی نداشت. شاه مجذوب تامکت شد، و سفارش بزرگ آغاز گردید.
در سال ۱۹۷۴، ایران سفارشی رسمی برای خرید ۸۰ فروند اف-۱۴ تامکت و ۷۱۴ فروند موشک فونیکس ثبت کرد. در کنار این خرید، آموزش ده‌ها خلبان، تکنسین، و پرسنل ایرانی نیز در خاک آمریکا آغاز شد. ایران به‌تنهایی ۲۸۴ فروند موشک فونیکس دریافت کرد _ بیشتر از تمام کشورهای دیگر. این خرید، از منظر فنی، نظامی و حتی فرهنگی، افق تازه‌ای پیش‌روی نیروی هوایی شاهنشاهی گشود. اف-۱۴ نخستین جنگنده در خاورمیانه بود که دارای رادار چندهدفه و توانایی درگیری فراتر از میدان دید (BVR) بود. در حالی که کشورهای منطقه همچنان بر هواپیماهایی چون میگ-۲۱، میراژ و سوخو تکیه داشتند، ایران با تامکت، چند دهه جلوتر پرواز می‌کرد.
اف-۱۴ در جنگ ایران و عراق
در سال 1357 و هنگان وقوع انقلاب، تمام تامکت‌ها، به غیر از یک فروند، به ایران تحویل داده شده و مجموعا ۷۹ فروند از ۸۰ تامکت به ایران رسیده بود. اما روابط دولت انقلابی با آمریکا فروپاشید، و پشتیبانی فنی، تامین قطعات و خدمات نگهداری به‌کلی قطع شد. حتی برخی از افسران خلبان ایرانی که در آمریکا آموزش دیده بودند، دیگر اجازه بازگشت نیافتند.
با آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹، اف-۱۴ها با بحران فنی روبه‌رو بودند. بسیاری زمین‌گیر شده بودند، اما گروهی از مهندسان و تکنسین‌های ایرانی با تکیه بر مهندسی معکوس، غیرفعال‌سازی رمزهای دیجیتال، و حتی استخراج قطعات از بدنه‌های زمین‌گیر، توانستند حدود ۱۲ فروند از تامکت‌ها را عملیاتی نگه دارند.
اما همین تعداد اندک، به کابوسی برای نیروی هوایی عراق بدل شد. تامکت با سامانه AWG-9، توانایی کشف اهداف در شعاعی تا ۱۶۰ کیلومتر داشت؛ چیزی فراتر از تصور میگ‌ها و سوخوهای عراقی. موشک فونیکس، که برای شکار بمب‌افکن‌های بلندپرواز شوروی طراحی شده بود، در عمل برای سرنگونی هواپیماهای جنگی عراق در ارتفاع بالا به کار رفت. بر اساس اسناد و خاطرات فرماندهان ایرانی، ده‌ها فروند هواپیمای دشمن _ از جمله میگ-۲۳، میراژ اف-۱، و سوخو-۲۲ _ به‌دست فونیکس سرنگون شدند.
به‌تدریج، عراقی‌ها تاکتیک‌هایی برای فرار از دست فونیکس ابداع کردند. آن‌ها در ارتفاع پایین پرواز می‌کردند تا از دید رادار پنهان بمانند، یا به‌جای بمباران انفرادی، در قالب حملات گروهی عمل می‌کردند. در پاسخ، ایران راهبردهای جدید طراحی کرد: استفاده از تامکت در نقش فرمانده هوایی، پرواز در ارتفاع بالا برای دیده‌بانی، و حتی گاهی تنها روشن‌کردن رادار برای بازدارندگی روانی. در مواردی، تنها با فعال‌سازی AWG-9، هواپیماهای عراقی از ترس فونیکس، ماموریت را نیمه‌کاره رها می‌کردند.
بقا در تحریم: اسطوره‌ای که خاموش نشد
در دهه‌های پس از جنگ، ایران به‌تدریج توانایی بازسازی تامکت‌ها را افزایش داد. برخی هواپیماهای زمین‌گیر دوباره به پرواز درآمدند. گزارش‌هایی از تأمین قطعات از بازار سیاه، فروشگاه‌های نظامی آمریکا، و حتی منابع نامحتملی مانند اسرائیل (!) وجود دارد. در سال ۲۰۰۷، پس از افشای فروش غیرقانونی قطعات تامکت به ایران، دولت آمریکا دستور نابودی کامل تامکت‌های بازنشسته خود را صادر کرد؛ اقدامی که بیش از ۱۵۰ پرنده را به‌طور کامل نابود ساخت تا ایران نتواند از بقایای آن‌ها قطعه‌ای به‌دست آورد.
اما ایران، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند پرینت سه‌بعدی، و مهندسی معکوس دقیق، موفق شد ناوگان اف-۱۴ خود را احیا کند. تا پیش از تجاوز نظامی اسرائیل به ایران، حدود ۴۰ فروند از این جنگنده‌ها در پایگاه‌هایی چون شیراز و اصفهان پرواز می‌کردند؛ آخرین بازماندگان تامکت در جهان که با حمله اسرائیل نابود شدمد.
