به گزارش نقش فردا– شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که در آخرین شب پاییز (۳۰ آذر یا ۲۱ دسامبر) برگزار می‌شود. این شب، بلندترین شب سال و نقطه آغاز زمستان است. یلدا زمانی است که خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و با خوردن میوه‌هایی مثل هندوانه، انار، آجیل، و خواندن شعر‌های حافظ یا داستان‌گویی این شب را جشن می‌گیرند.
ریشه واژه یلدا
واژه «یلدا» ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای تولد است که به تولد خورشید یا مهر (میترا) اشاره دارد، زیرا پس از این شب، طول روزها افزایش می‌یابد و خورشید «زاده می‌شود».
آداب و رسوم شب یلدا
فال حافظ: بسیاری از خانواده‌ها در این شب به دیوان حافظ تفأل می‌زنند.
داستان‌گویی و شاهنامه‌خوانی: سنتی است که به اشتراک گذاشتن حکایت‌ها و افسانه‌های قدیمی را ترویج می‌دهد.
این شب فرصتی است برای قدردانی از نعمت‌ها و تجدید پیوند‌های خانوادگی.
چرا شب یلدا بلندترین شب سال است؟
شب یلدا به دلیل پدیده انقلاب زمستانی (Winter Solstice) بلندترین شب سال است. این پدیده به موقعیت زمین نسبت به خورشید و چگونگی چرخش زمین حول محور خود و به دور خورشید ارتباط دارد.
توضیح دقیق آن به شرح زیر است:
۱. چرخش زمین و محور مایل آن
زمین با محوری مایل (حدود ۲۳.۵ درجه) به دور خورشید می‌چرخد. این انحراف باعث می‌شود که نور خورشید در طول سال به صورت یکسان به دو نیمکره شمالی و جنوبی نرسد.
در شب یلدا (۲۱ یا ۲۲ دسامبر)، نیمکره شمالی زمین به حداکثر میزان از خورشید مایل می‌شود. به عبارت دیگر، خورشید به جنوبی‌ترین نقطه آسمان خود می‌رسد و زاویه تابش آن به نیمکره شمالی کمترین میزان ممکن است.
۲. کاهش طول روز در نیمکره شمالی
به دلیل موقعیت خورشید در افق، در انقلاب زمستانی، روزها در نیمکره شمالی کوتاه‌تر و شب‌ها طولانی‌تر هستند.
شب یلدا نقطه اوج این چرخه است؛ یعنی طول شب به بیشترین حد خود می‌رسد.
۳. آغاز زمستان در نیمکره شمالی
شب یلدا، به عنوان طولانی‌ترین شب سال، نشانه آغاز زمستان است. بعد از این شب، طول روزها به تدریج افزایش می‌یابد و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، زیرا خورشید کم‌کم به سمت شمال آسمان حرکت می‌کند.
۴. تفاوت بین نیمکره شمالی و جنوبی
در همین زمان که در نیمکره شمالی شب یلدا (طولانی‌ترین شب سال) است، در نیمکره جنوبی انقلاب تابستانی رخ می‌دهد و روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر هستند.
طولانی شدن شب یلدا نتیجه موقعیت خاص زمین نسبت به خورشید در پدیده انقلاب زمستانی است. این شب یک رویداد نجومی خاص است که از لحاظ فرهنگی و نمادین نیز برای ایرانیان اهمیت ویژه‌ای دارد. پس از شب یلدا، با افزایش تدریجی طول روزها، نور و امید بیشتر می‌شود که نمادی از غلبه روشنایی بر تاریکی است.
جشن‌های شب یلدا
شب یلدا یکی از جشن‌های سنتی ایرانی است که با مجموعه‌ای از آداب و رسوم خاص همراه است. این رسوم نماد‌هایی از پیوند خانوادگی، شادی، و سپاسگزاری برای نعمت‌های زندگی هستند.
مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا عبارت‌اند از:
۱. جمع شدن خانواده‌ها
شب یلدا بهانه‌ای است برای گردهمایی اعضای خانواده، به ویژه در خانه بزرگان، مانند پدربزرگ و مادربزرگ‌ها. این دورهمی نماد همبستگی و اهمیت خانواده در فرهنگ ایرانی است.
۲. چیدن سفره یلدا
سفره یلدا شامل انواع خوراکی‌ها و میوه‌های خاص این شب است. مهم‌ترین آن‌ها:
هندوانه: نماد سرسبزی، سلامتی و طول عمر.
انار: نماد عشق و شادی، به خاطر دانه‌های سرخ و پرشمارش.
آجیل: شامل پسته، بادام، فندق و نخودچی که نشان‌دهنده فراوانی است.
شیرینی‌ها: مانند نقل و باسلوق برای افزودن شیرینی به لحظات جمعی.
۳. فال حافظ
– یکی از رسوم اصلی شب یلدا، تفأل به دیوان حافظ است. اعضای خانواده با نیت کردن، بیتی از دیوان حافظ می‌خوانند و تفسیر آن را برای آینده خود در نظر می‌گیرند.
۴. خواندن اشعار و داستان‌سرایی
خواندن اشعار حافظ، شاهنامه فردوسی و یا داستان‌های قدیمی بخشی از شب‌نشینی است. این کار بیشتر توسط بزرگ‌تر‌های خانواده انجام می‌شود و باعث حفظ میراث ادبی و فرهنگی می‌شود.
۵. خوردن خوراکی‌های مخصوص
علاوه بر هندوانه و انار، غذا‌هایی مانند آش، دسر‌های محلی و خوراکی‌های متنوع بر اساس فرهنگ هر منطقه نیز تهیه می‌شود.
۶. شمع و چراغانی
– روشن کردن شمع یا چراغ به عنوان نماد غلبه نور بر تاریکی، بخشی از آیین شب یلداست که در برخی مناطق انجام می‌شود.
۷. بازی‌های گروهی
در شب یلدا، خانواده‌ها اغلب بازی‌های گروهی و سرگرمی‌هایی مانند گل یا پوچ، قصه‌گویی، و معما طرح کردن انجام می‌دهند.
۸. هدیه دادن
در برخی مناطق، به ویژه برای تازه‌عروس‌ها، خانواده داماد هدایایی مانند میوه، آجیل، لباس یا زیورآلات به خانه عروس می‌فرستند که به آن خوانچه شب یلدا گفته می‌شود.
۹. غلبه بر تاریکی
– در باور‌های کهن، شب یلدا طولانی‌ترین شب تاریکی است و پس از آن روزها بلندتر و روشن‌تر می‌شوند. به همین دلیل، این شب نماد امید و شروع دوباره است.
تنوع منطقه‌ای شب یلدا
در مناطق مختلف ایران، یلدا با رسوم خاص آن منطقه برگزار می‌شود، مثلاً در گیلان خوردن غذا‌های محلی مانند باقالاقاتوق و در شیراز پختن حلوا از جمله رسوم رایج است.
معنای نمادین آداب شب یلدا
تمامی این رسوم نشان‌دهنده جشن گرفتن زندگی، نور، و پیوند‌های انسانی در برابر سختی‌ها و تاریکی‌های طبیعی یا نمادین هستند.
منبع: جامعه 24
